شیخ بهایی و زندگی در قزوین

سوم اردیبهشت، روز بزرگداشت شیخ بهایی و روز معماری است؛ این دانشمند ایرانی و لبنانی تبار بود که بهتر است در این روز از خدمات ارزنده این دانشمند به تمدن اسلامی ایرانی تجلیل کنیم. اگر نام شیخ بهایی را از جامعه علمی قرن 10 و 11 حذف کنیم تمدن آن دوره ابتر می ماند و حرفی برای گفتن نخواهیم داشت؛ خبرنگار ایکنا از قزوین به مناسبت زادروز این دانشمند با محمدباقر طالبی، دکترای تاریخ ایران اسلامی و مدرس دانشگاه بین المللی امام خمینی(ره) گفت وگویی کرده است که در ادامه آن را می خوانیم.

ایکنا_شیخ بهایی از چند سالگی وارد قزوین شد؟

بهاءالدین محمد عاملی معروف به شیخ بهایی دانشمند ایرانی و لبنانی تبار، فیلسوف، عارف، ادیب، شاعر، مورخ، هنرمند، خطاط، طبیب، معمار، ریاضیدان، فیزیکدان، منجم، فقیه، محدث، کارآفرین، فن آفرین و در یک کلمه نابغه همه چیز دان بود.

شیخ بهایی 26 ذی الحجه و به نقلی 17 محرم سال 953 هجری قمری 18 یا 27 فوریه 1547 میلادی در بعلبک نزدیک جِبل عامل لبنان در یک خانواده عالم و دانش ورز دیده به جهان گشود. پدرش عزالدین حسین بن عبدالصمد بن شمس الدین محمد بن حسن عاملی است. نسب پدرش به حارث همدانی از شخصیت های برجسته صدر اسلام و از یاران امام علی(ع) بازمی گردد، مادرش دختر علی منشاری عاملی از شخصیت های برجسته جهان اسلام بود.

شیخ بهایی دوران کودکی خود را در روستای جبا واقع در جبل عامل لبنان گذراند، شیخ بهایی در سن 13 سالگی به همراه پدرش به خاطر اذیت هایی که از سوی امپراتوری سنی مذهب عثمانی که به علمای شیعه داشتند و همچنین بنا به دعوت شاه طهماسب صفوی به ایران آمد و در قزوین ساکن شد.

در آن زمان دولت صفویه برای ترویج و تثبیت تشیع از علمای لبنان و بحرین دعوت کرد تا در ایران حضور یابند و آنان را مورد ارج و قرب قرار داد، در همین راستا از پدر شیخ بهایی دعوت شد به ایران بیاید و در قزوین ساکن شود. شیخ بهایی در قزوین زبان فارسی را آموخت و 30 سال در این شهر در محضر علما شاگردی و سپس استادی کرد و شاگردان زیادی را تربیت کرد.

شیخ بهایی در 43 سالگی از سوی پادشاه صفوی به عنوان شیخ الاسلام از مناصب مذهبی در رأس قوه قضائیه قاضی القضات منصوب شد، اما پس از مدت کوتاهی از این مسئولیت کناره گیری کرد چون سفرهایی به شام، مکه، مصر و هرات داشت.

شیخ بهایی در پی انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان در سال 1006 هجری قمری، از 53 سالگی تا آخر عمر در همین منصب در اصفهان خدمت کرد البته او در اصفهان، امام جمعه این شهر هم بود. شیخ بهایی از 994 تا 1008 هجری قمری سفر سیاسی به سوی مکه، مصر و شام داشت.

این عالم سرانجام در سن 75 سالگی در 12 شوال 1030 و به نقلی 1031 هجری قمری در اصفهان دیده از جهان فروبست و بنا به وصیت او پیکرش در حرم مطهر امام رضا(ع) بین صحن آزادی و مسجد گوهرشاد که هم اکنون به عنوان رواق شیخ بهایی معروف است مدفون شد که نام این بزرگوار هر ساله در ذهن میلیون ها زائر امام رضا(ع) تداعی می شود.

ایکنا_ شیخ بهایی نزد کدام اساتید علم آموزی کرد؟

از اساتید شیخ بهایی می توان به شخصیت های بزرگی اشاره کرد. او علم تفسیر را نزد پدرش علم تفسیر، حدیث، فقه، اصول فقه، ادبیات عرب را آموخت، از نجم بن شهاب، معروف به عبدالله بهابادی، علم منطق، کلام، معنای و بیان را تلمذ کرد، از مولانا افضل قاینی، فلسفه و ادامه علم کلام و ریاضی را یاد گرفت، از حکیم عمادالدین محمود طب را آموخت، از ملامحمدباقر یزدی و ابی لطیف مقدسی برخی دیگر از علوم از جمله ریاضی و صحیح بخاری را یاد گرفت و همچنین ملاعلی مذهب و ملاعبدالله یزدی و دیگر اساتید علومی را کسب کرد.

ایکنا_ شاگردان شیخ بهایی چه کسانی هستند؟

از شاگردان شیخ بهایی می توان به ملاصدرا فیلسوف معروف و صاحب و بنیان گذار حکمت متعالیه؛ حکیم ملامحسن فیض کاشانی که فقیه، حکیم محدث، عارف، فیلسوف، شاعر، ادیب و مفسر قرآن کریم اشاره کرد. سید رفیع الدین محمد بن حیدر حسینی طباطبایی نائینی فیلسوف، متکلم، فیه، محدث، مفسر، ملامراد تفرشی از فضلا و علمای صاحب گفتار عصر صفوی، محمدتقی مجلسی پدر ملامحمدباقر مجلسی، محمدباقر سبزاوری یا محقق سبزواری صاحب کفایت الاحکام، نظام الدین احمد گیلانی یا حکیم الملک همه چیزدان شیعی، حاجی بابا قزوینی صاحب کتاب «مشکول» و ملاخلیل بن غازی قزوینی نیز از دیگر شاکردان او بودند. حاجی بابا قزوینی صاحب کتاب «مشکول» کتابش را به تقلید از کتاب کشکول استادش نگارش کرده است، ملاخلیل بن غازی قزوینی هم شاگردان زیادی را در جامعه علمی قزوین تربیت کرده است.

ایکنا_ شیخ بهایی چه آثاری را تدوین کرد و از چه جایگاه علمی برخوردار است؟

با دقت در آثار شیخ بهایی می توان به تسلط این نابغه قرن 10 و 11 هجری پی برد چون خدمات زیادی به جهان اسلام به ویژه تشیع داشته است. بهتر است بدانیم مقام وی به جایی رسید که یونسکو در سال 2009 میلادی به پاس خدمات شیخ بهایی به علم نجوم، نام او را در لیست مفاخر ایران و لبنان ثبت کرد این بدان معناست که به جرئت می توان گفت اگر نام شیخ بهایی را از جامعه علمی قرن 10 و 11 حذف کنیم تمدن آن دوره ابتر می ماند و حرفی برای گفتن نخواهیم داشت.

ذکاوت بالا و تلاش مستمر شیخ بهایی در کسب علم سبب توفیق روزافزون او شد، به گونه ای که در 123 عنوان رساله، مقاله و کتاب از وی یاد می شود. رساله عملیه در فقه به زبان فارسی با عنوان «جامع عباسی» ابتکار جدیدی در فقه فارسی است، کتاب «الزبده فی الاصول» در علم اصول فقه، کتاب «اربعین» در علم حدیث، «مثنوی سوانح الحجاز» یا «نان حلوا» در مواعظ و طنز و تمثیل و لطایف، کتاب «کشکول» در شعر و نثر، کتاب «حبل المتین» در فقه و «حدائق الصالحین» شرحی بر صحیفه سجادیه است.

آثار دیگری مانند «موش و گربه» که متأثر از موش و گربه عبید زاکانی، «شیر و شکر»، «نان و پنیر» و «نان و خرما» از آثار ادبی و به نظم و شامل مضامین عرفای و آموزنده است. کتاب «خلاصة الحساب» این دانشمند در اروپا به زبان انگلیسی، فرانسوی و آلمانی ترجمه و مورد استفاده اروپاییان قرار گرفت حتی مدل منظومه شمسی کپلر و کوپرنیک برگرفته از آثار این منجم است.

ایکنا_ شیخ بهایی چه خدماتی به جهان اسلام ارائه کرد؟

شیخ بهایی در قزوین کسب علم و در اصفهان تولید علم داشت، در حقیقت می توان گفت که او در قزوین دانش افزایی داشت و در اصفهان دانش بنیان بود.

از کارآفرینی، فن آفرینی، علم دانش بنیان، اقدامات عمرانی و کاربردی او می توان به طراحی گرمابه اسرارآمیز معروف شیخ بهایی و طراحی منارجنبان اشاره کرد که حمام با یک شمع روشن می شد و تا به امروز مشابه این دو بنا طراحی نشده است؛ تقسیم آب زاینده رود، تعیین دقیق جهت قبله مسجد شاه اصفهان، ابداع حلوا شکری، تنور نان سنگک، فرنی، طراحی قنات نجف آباد اصفهان، طراحی صحن و سرای حرم امام رضا(ع)، طراحی دیوار در صحن حرم حضرت علی(ع) در نجف، طراحی گنبد مسجد امام اصفهان با انعکاس هفت مرتبه ای صدا، طراحی ساعت بدون نیاز به کوک کردن و طراحی ساعت آفتابی یا صفحه آفتابی در مسجد امام اصفهان از اقدامات مهم عمرانی این نابغه مسلمان شیعه است.

او در منزل و سرای خود بی سرپرستان و یتیمان را پناه می داد و کسی را ناامید نمی کرد این خصوصیت وی در قصیده معروفش به نام «همه روز، روزه بودن» نمایان است، او در این شعر به انجام شبانه روز اعمال عبادی اشاره کرده و در پایان می گوید «به خدا که هیچ کس را، ثمر آنقدر نباشد/ که به روی ناامیدی، در بسته باز کردن»؛ این شعر شیخ بهایی پیامی برای ما دارد و آن اهتمام و توجه به حل مشکلات مردم است. شیخ بهایی از عدل و انصاف سخن می گفت و به مردم خدمت و مانند صالحان واقعی رفتار می‎کرد؛ او مردم دار، خیر، ساده زیست و به دور از فخرفروشی بود و با وجود رفت وآمد به دربار صفوی، زندگی فقیرانه ای داشت. شیخ بهایی در فقه شیعه معتدل بود و این پیام او به مسئولان ماست.

پدرخانم شیخ بهایی علی منشاری عاملی نام داشت که از او کتابخانه ای به همسر وی رسید و شیخ بهایی هم بالغ بر چهار هزار جلد کتاب نفیس داشت که در سال 1030 هجری قمری آن را وقف کرد یعنی شیخ بهایی الگوی ترویج فرهنگ وقف و اهدا کتاب است.

شیخ بهایی در طول عمر 75 ساله خود 62 سال را در ایران سپری کرد و بیشترین مدت آن را به مدت 30 سال را در قزوین سپری کرد و از عالمان این دیار بهره ها جست و شاگردانی را تربیت کرد، او 14 سال کنار پدرش منصب شیخ الاسلامی را تجربه کرد و بعد از فوت پدرش این منصب را بر عهده گرفت و در قزوین مسند شیخ الاسلامی را داشت و با انتقال پایتخت از قزوین به اصفهان تا زمان وفاتش در این سِمَت ماند. بیشتر آثار دوره صفویه در قزوین یادگاری های شیخ بهایی به عنوان معمار و مهندس است.

تمام لحظات عمر پر خیر و برکت و گرانقدر شیخ بهایی می‎تواند الگویی برای دانشجویان، اساتید، اهل علم، معماران و مهندسی و دانشمندان باشد؛ افرادی که به دنبال ایجاد تمدن نوین اسلامی هستند باید با نگاه شیخ بهایی زندگی کنند، چراکه او هر چه داشت در طبق اخلاق در خدمت تمدن اسلامی قرار گرفت برای همین به شیخ بهایی این نابغه مسلمان می بالیم و افتخار می کنیم.

انتهای پیام